Постои еден заборавен збор. Изненадување. Збор, којшто во еден број случаи се поврзува со роденденски забави, во друг, пак, со големиот и нов континент, како што ни го оприсутнуваат сега, и, со години, малите и големите екрани. Така, неговото значење се поистоветува со јубилејното и вонредното, фолклорното, наше или не, сеедно; та, од таму и се бори да го исцрпи своето значење. Но, што е битно? Значи, што човекот смета дека денес е битно? Што ќе речете на тоа да помислиме на некои малечки нешта, секојдневни, некои од оние, коишто ги нарекуваме вообичаени. Можеби некаде ќе нѐ одведат.
Ајде да појдеме од Крстот, мислам на знакот на Крстот, кој на себе го изобразуваат луѓето, коишто поминуваат покрај храмовите, онака како што му е познато, сега и низ вековите, на христијанскиот свет, Православниот. Да отидеме понатаму, на палењето кандило во домот, во навечерието на празникот на светителот, како што тоа го опишуваат Пападиамантис и Мораитидис, и многу други мисти, тајници на непосредноста. Да продолжиме понатаму, во борбата на детето да го види малото гравче, замотано во памук и натопено со малку вода, како што го советувала учителката, за да пушти корени и да се развие. Не постои сомнеж дека, за мнозина, овие нешта, оваа реалност на еден едноставен живот, но сигурно не симплифициран, немаат никакво значење. Нивна цел се големите и важни нешта, оние, коишто се потпираат на убеденост и сигурност, распределени во системи, кои ја игнорираат личноста, го дозволуваат нејзиното опредметување и раѓаат самодоволност, којашто го достигнува својот врв во теснотијата, во здодевноста на идеологијата. Чист пример за тоа се било кои еклисиологии, било кои христологии и сотирологии, коишто ги забораваат Црквата, Христа и спасението, коешто троичниот Бог го принесува, како што знае и како што сака.
Ќе рече некој: до тука во ред! Но, што станува со темата на изненадувањето, на која предупредивме. Како се поврзува со вистината на нештата, како се поврзува со животот? Одговорот доаѓа од далеку, не дека секогаш треба да бива така, туку затоа што животот не се ограничува од лажните дилеми, стари и нови, преданија и обнови. Доаѓа, значи, од перото на александрискиот светител Кирил, којшто објаснувајќи го настанот на падот на првосоздадените и причините, коишто водеа во падот, му ја принесува на православното самосвестие теологијата на тајната на изненадувањето. Во основа станува збор за свето изненадување, коешто како начин на постоење го дозволува реалниот живот, а кое од вљубеникот на „војвотката“ Богородица се определува како „блаженство, благосостојба“ (ευδαιμονία). Човекот, значи, – вели светиот Кирил, на начин едноставен и разбирлив (и така доаѓа во директен судир со теориите на мизеријата, кои ги раѓаат идеологиите на бегството од нештата), – живеејќи според природа, така како што Бог го создаде, живее блажен живот, живот свет. Се разбира, едно такво блаженство не се наоѓа никаде на друго место, освен со „созерцание на божествените нешта“. Врската којашто го претпоставува дејствувањето на изненадувањето, и следствено, единствената можност за едно такво созерцание, отците го нарекуваат богозрение, богосозерцание (θεοπτία). Кирил, прекрасно, толкувајќи го библискиот текст на Исходот, којшто е символички, ги поврзува богозрението и изненадувањето со дрвото на животот. Значи, ни помалку, ни повеќе, вели дека падот на првосоздадените не беше резултат на некој прекршок на етичките правила, уште повеќе не беше резултат на предизвикување на Божјата правда, но беше последица на загубата на изненадувањето наспроти Создателот Бог, на таа света литургија, која претставува предуслов, но и резултат на вистинското постоење на човекот. Навистина, дополнува александриецот, Бог, за да му помогне на човекот, не само што просто му го даде дрвото на животот, но го постави и на такво место, во центарот на рајот, а не на маргините, за така да е видливо од секаде, и да дејствува за обожуваштите како продолжително потсетување, како заедничарење и крај на вподобувањето со „особено убавиот“, со дародателот Бог.[1]
Должен сум да исповедам дека едно такво разбирање на многузборуваниот пад на првосоздадените го допира повеќе егзистенционалниот центар на човекот, и паралелно, на подобар начин го толкува и неговото движење во просторот и времето.
Без да сакам да ја насочам патологијата на современото Православие кон корени далечни, во кои неодговорниот човек во продолжение ја бара причината за секој негов неуспех во сегашноста, должен сум да исповедам дека и денес проблемот се поврзува со отсуството на изненадување. Изгледа дека човекот на Православието е загрозен од истата опасност. Навистина, понекогаш, е немоќен да си ја освести големината на проблемот до тој степен, што остава впечаток дека живее вон просторот и вон времето. Немоќен е, значи, да ја почувствува својата голотија, бивајќи нарцисоиден во облиците, кои самиот си ги создал, и се чувствува исполнет и оправдан наспроти сите, коишто според неговата „благочестива“ совест, претставуваат опасност за неговото идеолошко создание, та патува по патот полн со „спасителна“ апатија и заборав. Така, Бог, човекот и светот, за него претставуваат даденост, за која чувствува дека има право на посед. И, има право. Ниту мисла за радоста која „го поседува решението за секоја енигма“, и која се заснова токму на можноста преку изветвеното, свесно да го предвидуваш бескрајот“.[2]
Наспроти еден таков „бесчувствителен“ живот, наспроти едно такво „бесчувствие“, телесно и духовно, коешто од светиот Јован Лествичник се определува како „умртвено чувство после долготрајна болест и бездејствие, кое доведува до целосна затапеност“,[3] значи, наспроти тоа, стои животот на светителите, пријателите Божји, кој ги изгонува сенките на песимизмот што му натежнуваат на црковното тело, та покажува дека присуството на „бесчувствителниот“ човек во границите на Православието, што честопати претставува депресивно правило, ќе може да се види како едно испитание, една прилика, која според Зои Карели, всушност претставува уште една добра прилика, којашто Бог им ја дава на луѓето, со цел „да ја појмат духовната одговорност, скриената грешка, да здобијат совест пред самите себе“.[4]
Јасно е дека една таква совест го изискува целиот човек, човекот со извежбани сетила, кој е во потрага по чудото не на пазарите на искористувањето, не во пределите на „религиозниот туризам“, но во секојдневното служење на тајната на божествената Евхаристија, којашто Православните ја совршуваат низ сите краишта на светот. Во оваа насока, во континуитет се покажуваат светители со поетска душа и поети со знаци на светост. Луѓе, значи, како светиот Симеон Нов Богослов, како Роман Мелод, но и од поново време, како старец Порфириј и старец Софрониј, кои ја оставија душата своја да постане играчка на ветрот со цел да ја види славата на вистинитото, луѓе кои не се уплашија да ја напуштат нивната сигурност и соголени да се натпреваруваат со времето.
„И, како што вели Марија Нефели“, забележува Хаџидакис, „како таа, така и поетот живее спротивно на морализмот. Сѐ е етос“. Кој ли може навистина да го почувствува етосот, кога секој од нас сака да ги именува навиките како етика? Како да се одрече некој од неговото достоинство, кое со толкава радост му го дарува „удобната етика“? Но, рековме: поетот е слободен. Поседува поетски етос и ја презира општествената етика. На тоа нѐ учат сите големи поети пред да нѐ научат на Поезија“.[5]
Бездруго, само преку едно такво чувство, еден таков допир со вистината на нештата, ќе може некој да го разбере кнезот Мишкин, тој епилептичен и следствено чувствителен херој на Достоевски, којшто поддржуваше дека за некој да стане сликар, не е доволно да знае да слика, туку потребно е да знае и да гледа. Сликарството, значи, како и секој облик на творештво, не е едноставно само техника, туку претходи согледувањето и следува техниката, за да ѝ се даде тело и крв на таа согледба. Се разбира, согледувањето не е резултат на некаков биолошки интегритет на човекот, кој секако е потребен, но се поврзува со подвигот, со вежбање на даровите Божји, со цел човекот да научи да гледа. Значи, не се доволни чувствата, зашто тој што има очи не значи дека гледа, – „штом имаш очи, зошто не гледаш?“ – госпоѓата го прашува кнезот. Тајната на согледувањето токму и во тоа се состои, во надминување на сигурноста и на убеденоста, кои ги раѓа биолошкиот интегритет и во влезот во трагичноста на неубеденоста. Конечно, тоа е и единствениот пат согласно на православната самосвест на светоста, за да може некој да го наслика животот. Прв стадиум од ова патување за кнезот Мишкин беше победата над апатијата, кршењето на објективната вистина и отворањето за изненадување, коешто е едно продолжително чекорење по жица, еден продолжителен подвиг, со сѐ што тој подразбира.[6] И, за да се отстранат веднаш веројатните недоразбирања, бележам дека прифаќањето на недостатокот на биолошките сетила на човекот не значи нивно надминување, нивно напуштање, туку се збива токму спротивното. Двигот, патувањето се состои и се изразува само со еден збор – преобразување. Оттука, како што пишува и Такис Варвициотис: „Поетот, именувајќи ги нештата / ги спасува од смртта“.[7]
Во 1938 год., Торнтон Вајлдер го промовираше „Нашиот мал град“,[8] значи во една епоха во која, според Марио Плорити „скоро сите модернизими и сите револуционерни школи на европскиот театар веќе беа созреани. И симболизмот, и експресионизмот, и сурреализмот го имаа направено влезот на сцената, имаа разбранувано, се имаа испитано, и се имаа повлечено изморени во мирување“.[9] Во една таква сцена Вајлдер ја поставува неговата историја. Во центарот на еден мал, едноставен и безначаен град на Нова Англија, во Гроверс Корнерс. Неговите жители се едноставни, привлечни, речиси универзални, „го претставуваат подобро од секој друг, човековиот род на земјата и ја вотеловуваат вечната драма на животот во сите негови фази“.[10]
Чин Трети.
Разговор на мртвите. Време: Лето, 1913 година. Место: Гробиштата на ридот.
Младата Емили Веб се упокои за време на раѓањето на второто дете. И бебето не преживеа. Има една идеа. Бара да се врати назад и повторно да ги живее сите денови на нејзиниот живот. Останатите упокоени ја спречуваат. Настојува, бара макар еден ден. Ќе одбере некој среќен ден. Гласовите, коишто зборуваат дека тоа не е разумно, продолжуваат нагласено. Ја предупредуваат дека не ќе биде така како што очекува. Како крајно решение ѝ нудат да избере еден безначаен ден, најбезначајниот во нејзиниот живот. Одбива. Го избира нејзиниот роденден, денот кога наполни дванаесет години. 11 Февруари 1899 година. Вторник. Цел ден.
Одговорниот за сцената: Ќе почнеме од утрото. Како што се сеќаваш, врнеше снег со денови. Но, претходната ноќ престана да врне снег и започнаа да ги отвараат патиштата. Изгрева сонцето.
Емили (со крик): Гледај, улицата, нашата главна улица!… Ма, ова е продавницата на г-дин Морган, пред да ја смени!… И, јавните коњушници.
Одговорниот за сцената: Се разбира, се наоѓаме во 1899 година. Пред четиринаесет години.
Емили: О, ова е нашиот град како што го знаев кога бев девојче. И… гледај. Еве ја старата бела ограда, којашто некогаш ја имавме околу градината. О, ова го имав заборавено. Ги сакам толку многу! Внатре се… тие?
Одговорниот за сцената: Да, мајка ти ќе се симне за да го подготви појадокот.
Емили (нежно): Ќе дојде?
Одговорниот за сцената: И, се сеќаваш? Татко ти беше отсутен со денови. И се врати тоа утро со првиот воз.
Емили: Зар!
Одговорниот за сцената: Имаше отидено во стариот колеџ да каже некое слово, во Клинтон, Њу Јорк.
Емили: Гледај! Еве го Хауи Њусам. Еве го и нашиот градски чувар. Ма, тој се има упокоено, умрен е…
(Г-ѓата Веб има дојдено во кујната, но Емили не ја гледа до моментот кога ја слуша да вика).
Г–ѓата Веб: Де-цаа! Џули! Емили! Време е да станете.
Емили: Мамо, тука сум! О! Колку е млада мама! Не знаев дека мама некогаш изгледала толку млада… О!
Г–ѓата Веб: Ако сакате, потрудете се да се облечете тука до огнот кадешто е топло, но побрзо.
(Г–динот Веб го тресе снегот од чевлите и влегува во домот).
Веб: Добар ден, мамо.
Г–ѓата Веб: Како помина Чарлс?
Веб: Е, многу добро, храбро. Им кажав неколку зборови таму…
Г–ѓата Веб: Чарлс, не заборавај дека денес ѝ е роденден на Емили. Се сети да ѝ донесеш нешто?
Веб (ставајќи ја раката во џебот): Да, го имам тука.
Г–ѓата Веб: Боже мој. Се надевам дека тоа што ѝ го имам купено ќе ѝ се допадне. Кај ли не отидов за да го најдам. Де-цаа! Побрзајте!
Емили (нежно, повеќе безизлезно, отколку со тага): Не можам да поднесам повеќе. Толку се млади, и толку се прекрасни. Заради која причина, мој Боже, да остарат? Мамо, тука сум. Имам пораснато. Ве љубам сите… и сѐ… Не можам да се наситам гледајќи сѐ. Ова тука се нашите лешници! (Се врти малку и кон главната улица). Еве ја и продавницата на г-дин Морган! И таму е гимназијата, секогаш, и секогаш, и засекогаш! И онде црквата кадешто се венчав! О Боже мој, Боже мој. О Боже мој. О! Боже мој!
(Одговорниот за сцената ја упатува. Ѝ ја покажува куќата. Емили вели „да“, без да излезе глас од устата нејзина и влегува во куќата).
Емили: Добар ден, мамо.
Г–ѓата Веб (кај главните скали ја бакнува некако механички): Значи, злато мое, да живее многу години моето девојче, и му посакувам сто години. На масата во кујната има и подарок за тебе.
Емили: О, мамо, не беше неопходно… (Фрла еден очаен поглед кон Одговорниот за сцената). Не можам, не можам повеќе!
Г–ѓата Веб: (од делот на кујната со лицето кон публиката): Слушај роденден-нероденден, треба да седнеш и да го изедеш појадокот полека-полека и во мир. Сакам да пораснеш и да станеш една здрава девојка. (Се врти со грбот кон Емили. Емили ги отвора нејзините подароци). Сланината да ја изџвакаш добро. Тоа ќе те стопли на денешниов студ.
Емили (почнува тивко, но брзо): О, мамо, погледни ме за миг, така како да ме гледаш вистински. Мамо, имаат поминато четиринаесет години. Имам умрено. Сега си баба, мамичке моја. Се омажив со Џорџ, мамо. И Џули се има упокоено. И пукна слепото црево кога отиде на една екскурзија во Норт Конгвеј. Поминавме мрачни денови, мамо, не се сеќаваш? Сепак, сега, за еден миг сме повторно сите заедно. Мамо, за еден миг сме сите среќни. Сврти се за да се гледаме една со друга.
Г–ѓата Веб: Тоа во жолтата хартија е нешто што го најдов на таванот помеѓу работите на баба ти. Сега си доволно голема за да го носиш, се надевам ќе ти се допадне.
Веб (од внатре): Каде е моето девојче? Каде е девојченцето мое кое денес слави роденден?
Емили (гласно кон Одговорниот за сцената): Не можам повеќе. Не можам да продолжам. О, ох! Сѐ минува толку брзо. Немаме време да се видиме вистински еден со друг. (Одговорниот за сцената дава знак. Г–ѓата Веб исчезнува). Немав сфатено. Сето ова ние го живеевме и не внимававме на овие нешта. Земете ме, земете ме горе на ридот, во гробот мој. Но, претходно, само еден миг! Само уште еден поглед. Биди поздравен, биди поздравен свету. Биди поздравено село мое… Мамо, тато! Часовници кои ги отчукувате часовите! И цвеќињата на мама! И храната, и кафињата! И штотуку испегланите алишта и топлите бањи!… И сонот! И будењето секое утро! О земјо, толку си чудесна, што никој не може да те разбере. (Го гледа Одговорниот за сцената и одненадеж го прашува низ солзи). Поимаат луѓето некогаш, го чувствуваат луѓето во ширина животот што го живеат? Секој детал, секој миг?
Одговорниот за сцената: Не! (Пауза). Светителите и поетите, веројатно го чувствуваат некако.
Емили: Подготвена сум. Сега сакам да се успокојам малку… Значи тоа се живите. Луѓе слепи.
Г–ѓа Гибс: Гледај, небото се отвора. Излегуваат ѕвездите.
Г–дин Стимсон: Сега научи. Сега знаеш! Така е кога си жив. Да скиташ во еден облак од агонија. Да одиш горе-долу газејќи ги чувствата на оние, на оние, коишто се наоѓаат околу тебе. Да го губиш и да го трошиш своето време како да имаш пред себе илјада години. Да бидеш секогаш плен на своите страсти и на својот егоизам. Сега знаеш – тоа е среќата, којашто сакаше да ја видиш. Им викаше? Извика гласно за да те слушнат?
Емили: Викав, да.
Г–дин Стимсон: Сега ги познаваш какви што се во нивната агонија и мрак.
Г–ѓа Гибс (импулсивно): Симон Стимсон, многу добро знаеш дека тоа не е целата вистина.
(Одговорниот за сцената се појавува на десната страна држејќи го крајот од една мрачна завеса која полека–полека ја затвора сцената. Од далеку се слуша еден часовник, кој полека ги отчукува часовите).
Одговорниот за сцената: Повеќето се имаат упокоено во Гровер Корнерс. Уште малку светла се запалени, овде-онде. Шорти Хокинс, долу на железничката станица го гледа возот за Олбани, којшто помина без да застане. И во јавната коњушница некој е заседнат и разговара. Еве, времето се отвора. Излегуваат ѕвездите; ги продолжуваат нивните стари, предвечно нацртани патувања на небото. Мудрите уште немаат одлучено, но се гледа дека горе не постојат живи. Има само една топка од глина… или од оган. Само оваа ѕвезда тука се бори, секој час се труди да се случи нешто. Напорот е толку голем што на секои шеснаесет часа сиот свет се испружува и се одмара малку. (Си го навива часовникот). Хм… Единаесет часот е во Гровер Корнерс. Одете и вие да се одморите. Добра ноќ.[11]
– – –
превод од грчки јазик: Епископ стобиски Давид
од:
Χρυσόστομος Α. Σταμούλης, ΚΑΛΛΟΣ ΤΟ ΑΓΙΟΝ
Προλεγόμενα στη φιλόκαλη αισθητική της Ορθοδοξίας
Εκδόσεις ΑΚΡΙΤΑΣ, Νέα Σμύρνη, 2008.
текстот е објавен во периодиката “Соборност”, бр. 46 – 48, 2016
– – –
[1] види: Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Υπέρ της των Χριστιανών ευαγούς θρησκείας προς τα του εν αθέοις Ιουλιανού 3, PG 76, 629B.
[2] Ν. Γ. Πεντζίκης, Το μυθιστόρημα της κυρίας Έρσης, σ. 152.
[3] Ιωάννου του Σιναΐτου, Λόγος δέκατος έβδομος, Περί αναισθησίας, Κλίμαξ, εκδ. Ι. Μ. Παρακλήτου 1978, σ. 223.
[4] Ζ. Καρέλλη, Το «Κοκταίηλ Πάρτυ» του Τ. Σ. Έλιοτ, Παρατηρήσεις Β΄, εκδ. Αστρολάβος/Ευθύνη, Αθήνα 1974, σ. 161.
[5] Χατζιδάκης, Για τον Οδυσσέα Ελύτη, Ο καθρέφτης και το μαχαίρι, σ. 168.
[6] Φ. Ντοστογιέφσκυ, ο Ηλίθιος, σ. 52-53.
[7] Τ. Βαρβιτσιώτης, Νήματα της Παρθένου, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1997, σ. 32.
[8] делото за првпат беше одиграно во театарот „Хенри Милер“ во Њу Јорк, во Февруари, 1938 год.
[9] Μ. Πλωρίτης, Πρόλογος στο T. Wilder, Η μικρή μας πόλη, μτφρ. Μ. Βολανάκη, Θέατρο 62 (1962), σ. 102.
[10] Μ. Πλωρίτης, Πρόλογος στο T. Wilder, Η μικρή μας πόλη, μτφρ. Μ. Βολανάκη, Θέατρο 62 (1962), σ. 104.
[11] T. Wilder, Η μικρή μας πόλη, μτφρ. Η. Βολανάκη, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 1957, σ. 76 – 84. (заб. прев: сосема кратки делови од дијалогот не се застапени во овој превод).
https://david-ninov.net/2017/08/17/svetitelite-i-poetite-verojatno/
antidosis 